Ruimtelijke kwaliteit in Fryslân. Grutsk op e Romte! Structuurvisie 2014

Transcriptie

1 Ruimtelijke kwaliteit in Fryslân Grutsk op e Romte! Structuurvisie 2014

2 Ruimtelijke kwaliteit in Fryslân Grutsk op e Romte! Maart 2014 Grutsk op e Romte!

3 Colofon Grutsk op e Romte is opgesteld door de Provincie Fryslân Projectgroep Catrien de Vries (procesmanager) Marina Fermo Hilde Kloosterziel Klankbordgroep Sandra van Assen Bertus de Jong Gilles de Langen Kees van Stralen Dolf van Weezel Errens Anne van Dijk Sietse Douma Stuurgroep Waldina Hulshoff Hanny Stijnen Redactie Marina Fermo Hilde Kloosterziel Dolf van Weezel Errens Kaartmateriaal Hennie Deurhof Vormgeving en opmaak Annelies Ruesink en Klaas Pot Leeuwarden, maart Grutsk op e Romte!

4 Inhoud Foarwurd / Voorwoord 4 Hoofdstuk 1 Inleiding: Grutsk op e Romte 7 Hoofdstuk 2 Opbouw en gebruik 11 Hoofdstuk 3 Top 10: gebiedsoverschrijdend landschappelijke en cultuurhistorische structuren van provinciaal belang 17 Hoofdstuk 4 Kleigebied Westergo 25 Hoofdstuk 5 Middelzee- en Marnegebied 39 Hoofdstuk 6 Kleigebied Oostergo 51 Hoofdstuk 7 Lauwersmeergebied 63 Hoofdstuk 8 Noordelijke Wouden 75 Hoofdstuk 9 Merengebied 89 Hoofdstuk 10 IJsselmeergebied 103 Hoofdstuk 11 Gaasterlân 113 Hoofdstuk 12 Laagveengebied 125 Hoofdstuk 13 Zuidelijke Wouden 139 Hoofdstuk 14 Waddengebied (eilanden en Waddenzee) 153 Bijlagen 169 Bijlage 1 Realisatieparagraaf Grutsk op 'e Romte 171 Bijlage 2 Kernkwaliteiten landschap en cultuurhistorie zoals ernaar verwezen wordt in de Verordening Romte Fryslân Bijlage 3 Illustratieverantwoording 209 Bijlage 4 Kaart van de landschappelijke en cultuurhistorische structuren van provinciaal belang (los ingestoken) 3

5 Foarwurd Achte lêzer, Foar jo leit de tematyske struktuerfisy Grutsk op e Romte. De titel jout it al oan: wy binne grutsk op ús Fryske lânskip en erfgoed. It lânskip, de kultuerhistoarje en de Fryske taal bepale mei-inoar ús identiteit. It Streekplan Fryslân 2007 hat as ûndertitel: Om de Kwaliteit fan de Romte. Dêr binne wy mei teset gien, hawwe saakkundigens fan bûten ôf ynset en ús eigen saakkundigens fuortsterke en in ekstra ympuls jûn oan it ferheegjen fan romtlike kwaliteit. Ús provinsjale kwaliteitstiim jout advizen oer provinsjale projekten, lykas wegeprojekten en it projekt Fryske Marren. Boppedat advisearret it ek gemeenten en oare inisjatyfnimmers oer harren plannen út it perspektyf fan de fakgebieten stêdebou, lânskipsarsjitektuer, argeology en kultuerhistoarje. Dy kennis is no byinoar brocht en tagonklik makke. Elkenien kin dy kennis brûke. Mei Grutsk hawwe wy spesifyk yn byld brocht hokker lânskiplike en kultuerhistoaryske kearnkwaliteiten, struktueren en eleminten fan provinsjaal belang binne, soks om it trochwurkjen fan dy belangen stal te jaan. Wy hawwe nei it útbringen fan de konseptferzje fan Grutsk goed de tiid nommen om mei gemeenten, advysburo s en oare partijen oer Grutsk te praten. As reaksje op de ûntwerpstruktuerfisy hawwe wy in tal reaksjes krigen. De útkomsten fan it kommunikaasje- en ynspraaktrajekt, yn gearhing mei ús doelstelling om de provinsjale belangen yn romtlike plannen trochwurkje te litten, hawwe derta laat dat wy Grutsk op e Romte as tematyske struktuerfisy fêststeld hawwe. Dêrmei meitsje wy dúdlik dat de provinsjale belangen dy t yn Grutsk neamd wurde binend en liedend binne foar ús eigen provinsjale plannen en projekten. Wy geane derfan út dat gemeenten, advysburo s en oare partijen dy t mei de ûntwikkeling fan Fryslân teset geane Grutsk brûke sille. Oare sektoaren, lykas as de rekreaasjesektor, kinne foar harren produktûntwikkeling en de marketing fan Fryslân ek fan dat basismateriaal gebrûk meitsje. Wy sille, yn e mande mei de Fryske gemeenten, ôfspraken meitsje oer hoe t it trochwurkjen en boargjen yn it gemeentlik belied stal krije kin. Ûntwikkelings yn it lânskip geane altyd troch. Mei Grutsk hawwe wy de provinsjale belangen fêststeld en oanjûn hoe t wy mei lânskip en kultuerhistoarje omgean sille. Wy wolle ûntwikkelings stimulearje, mar dêrby it ferline en it ûntstean fan it lânskip ek lêsber hâlde. Sa hâlde wy Fryslân moai! Ut namme fan it kolleezje fan Deputearre Steaten, Hans Konst 4 Grutsk op e Romte!

6 Voorwoord Geachte lezer, Voor u ligt de thematische structuurvisie Grutsk op e Romte. De titel geeft het al aan: we zijn grutsk op ons Friese landschap en erfgoed. Het landschap en de cultuurhistorie bepalen samen met de Friese taal onze identiteit. Het Streekplan Fryslân 2007 heeft als ondertitel: Om de Kwaliteit fan de Romte. Wij zijn hiermee aan de slag gegaan, hebben externe deskundigheid ingezet en onze interne deskundigheid versterkt en een extra impuls aan de verhoging van ruimtelijke kwaliteit gegeven. Ons provinciaal kwaliteitsteam adviseert over provinciale projecten zoals wegenprojecten en het Friese Merenproject. Daarnaast adviseert het ook aan gemeenten en andere initiatiefnemers over hun plannen vanuit de vakgebieden stedenbouw, landschapsarchitectuur, archeologie en cultuurhistorie. Deze kennis is nu samengebracht en toegankelijk gemaakt in Grutsk en kan door iedereen gebruikt worden. Met Grutsk hebben we specifiek in beeld gebracht welke landschappelijke en cultuurhistorische kernkwaliteiten, structuren en elementen van provinciaal belang zijn, om daarmee doorwerking van deze belangen te realiseren. We hebben na het uitbrengen van de conceptversie van Grutsk ruim de tijd genomen met gemeenten, adviesbureau`s en andere partijen om over Grutsk te spreken. In reactie op de ontwerp-structuurvisie hebben we een aantal zienswijzen ontvangen. De uitkomsten van het communicatie- en inspraaktraject, samen met onze doelstelling om doorwerking van de provinciale belangen in ruimtelijke plannen te bereiken hebben ertoe geleid dat wij Grutsk op e Romte als thematische structuurvisie hebben vastgesteld. Hiermee maken wij duidelijk dat de provinciale belangen uit Grutsk bindend en leidend zijn voor onze eigen provinciale plannen en projecten. Wij gaan er vanuit dat Grutsk gebruikt gaat worden door gemeenten, adviesbureaus en andere partijen die met de ontwikkeling van Fryslân aan de gang gaan. Ook andere sectoren, zoals de recreatiesector, kunnen voor hun productontwikkeling en de marketing van Fryslân gebruik maken van dit basismateriaal. Wij gaan samen met de Friese gemeenten afspraken maken over hoe doorwerking en borging in het gemeentelijk beleid kan plaatsvinden. Ontwikkelingen in het landschap blijven altijd doorgaan. Met Grutsk hebben we de provinciale belangen vastgesteld en aangegeven hoe we met landschap en cultuurhistorie zullen omgaan. We willen ontwikkelingen stimuleren, maar daarbij ook het verleden en het ontstaan van het landschap leesbaar houden. Zo houden we Fryslân mooi! Namens het College van Gedeputeerde Staten, Hans Konst Hoofdstuk 1 5

7 6 Grutsk op e Romte!

8 HOOFDSTuK 1Inleiding: Grutsk op e Romte! In- en aanleiding In het Streekplan Fryslân 2007 Om de kwaliteit fan de Romte worden de kernkwaliteiten van het cultuurhistorische erfgoed en het landschap beschreven. Onder kernkwaliteiten wordt verstaan: die ruimtelijke eigenschappen die zo typisch zijn voor het Friese landschap, dat zij tezamen de ruimtelijke identiteit van Fryslân vormen. Het huidige Streekplan bevat een beschrijving van welke kernkwaliteiten er zijn. Het Streekplan kondigt een nadere uitwerking en waardering aan van deze kernkwaliteiten. Deze uitwerking en waardering gaan verder dan alleen een beschrijving van kernkwaliteiten: wat is er? Er wordt ook een richting aangegeven voor de toekomst: wat willen we er mee? In de voor u liggende thematische structuurvisie Grutsk op e Romte zijn provinciale belangen en ontwikkelingsrichting bepaald. 7

9 Landschap, cultuurhistorie, archeologie en stedenbouw staan niet los van elkaar, maar vormen in Fryslân een ondeelbare basis voor de bijzondere ruimtelijke kwaliteit van de mooiste provincie van Nederland. Het is dan ook niet eenvoudig om een keuze te maken voor die onderdelen die de provincie Fryslân van provinciaal belang vindt en daar ook nog een richting aan te koppelen. Het Streekplan Om de Kwaliteit fan de Romte gaat ook niet voor niets uit van een zekere ondeelbaarheid als het gaat om ruimtelijke kwaliteit van onze provincie. Daarom gaat Grutsk op e Romte niet uit van losse landschappelijke of cultuurhistorische onderdelen, maar benoemt die samenhangende structuren die van een bijzondere provinciale betekenis zijn, zoals bijvoorbeeld de concentratie van terpen en boerderijplaatsen op een kwelderwal. Op dergelijke samenhangende structuren zijn we trots, oftewel grutsk! Grutsk op e Romte bundelt de waarden op het gebied van landschap en cultuurhistorie (inclusief archeologie en stedenbouw) in een samenhangende waardering en geeft richting aan toekomstige ruimtelijke veranderingen. 8 Grutsk op e Romte!

10 Doel van Grutsk In Grutsk op e Romte worden landschappelijke en cultuurhistorische structuren van provinciaal belang in samenhang geanalyseerd, gewaardeerd en van een richtinggevend advies voorzien. Het doel hiervan is behoud en verdere ontwikkeling van de ruimtelijke kwaliteit door middel van informeren, adviseren en inspireren. Op deze wijze verwacht de provincie Fryslân de doorwerking van de provinciale belangen in ruimtelijke plannen van gemeenten, rijk en provincie binnen Fryslân te borgen. Grutsk op e Romte is een thematische structuurvisie waarin bepaald is welke structuren van provinciale betekenis zijn en ook als zodanig door de provincie Fryslân zijn gewaardeerd en van een richting zijn voorzien. Als thematische structuurvisie is Grutsk op e Romte bindend en leidend voor provinciale plannen en projecten en sturend voor wat betreft de inzet van provinciale middelen. De wijze waarop de provincie de doelen van Grutsk op e Romte wil realiseren wordt uiteengezet in de Realisatieparagraaf. De context van Grutsk Er is de afgelopen jaren veel geïnvesteerd in de opbouw van kennis over landschap en cultuurhistorie en in relatie hiermee, in ruimtelijke kwaliteit. De ambitie van de provincie Fryslân is uitgesproken in het Streekplan Fryslân In 2010 zijn deze ambities nog eens onderstreept met de landelijke verkiezing van Fryslân als mooiste provincie van Nederland en kort daarna bekrachtigd in het Coalitieakkoord. De provincie richt zich in haar ambities op stimulering en versterking van ruimtelijke kwaliteit en kennisontwikkeling, in samenwerking met Friese gemeenten en aan de voorkant van planprocessen. De provincie hanteert hierbij een werkwijze waarbij via advisering en begeleiding van plannen en projecten gestreefd wordt naar overdracht van kennis en methodieken, en uiteindelijk implementatie naar anderen en borging in reguliere werkwijzen. Kennis en deskundigheid, maar ook bouwstenen, handreikingen en Grutsk op e Romte, vervullen daarbij een belangrijke rol. Begin 2011 is de nieuwe site over het Friese cultuurhistorische erfgoed, de Cultuurhistorische Kaart van Fryslân, gelanceerd: deze kaart geeft tot op perceelsniveau informatie over cultuurhistorische en archeologische waardevolle elementen en structuren. Maar er gebeurt meer. Van 2008 tot eind 2012 is het Atelier Fryslân ingezet als extra impuls voor de ruimtelijke kwaliteit. Het Provinciaal Ruimtelijk Kwaliteitsteam vervult een rol bij interne advisering over provinciale plannen en projecten en externe advisering over gemeentelijke plannen in de beginfase van planvorming. Communicatie We hebben in de aanloop naar de structuurvisie Grutsk gemeenten, adviesbureau`s en andere betrokken partijen geïnformeerd en met hen gesproken over de werking van Grutsk. Tevens heeft de ontwerp-structuurvisie ter inzage gelegen, hetgeen tot een aantal reacties heeft geleid. Uit deze communicatie- en inspraakronde is een aantal hoofdconclusies te halen: Hoofdstuk 1 9

11 Gemeenten zijn positief over de hoeveelheid kennis die samengebracht is in Grutsk. De Provinciale Staten reageerden na een excursie over Grutsk op e Romte, per bus door een deel van Fryslân, anders te kijken naar het Friese landschap. Adviesbureau`s geven aan dat Grutsk een belangrijk onderdeel is in het gezamenlijke proces om ruimtelijke kwaliteit te bereiken en te behouden. Grutsk vormt een goede leidraad om het gesprek met elkaar aan te gaan over hoe om te gaan met landschappelijke en cultuurhistorische structuren en ruimtelijke kwaliteit. Grutsk zou niet inhoudelijk verordend moeten worden, want dan verliest het bruikbaarheid en kwaliteit. Gemeenten voegen zelf het gemeentelijke/lokale niveau in, maar maken graag gebruik van de kennis en kunde van de provinciale specialisten. Verdere verdieping is niet nodig; nu laat het document nog vrijheid voor interpretatie. De status en doorwerking van Grutsk De provincie Fryslân hanteert voor de doorwerking in gemeentelijke ruimtelijke plannen een twee-sporenbeleid: bestuurlijke borging voor zover mogelijk via de (planologische) Samenwerkingsagenda, en daarnaast juridische borging voor zover nodig in de Verordening Romte Fryslân. Voor het bepalen van de status van Grutsk heeft een aantal overwegingen een rol gespeeld. Uit het communicatie- en inspraaktraject is gebleken dat de mienskip de voorkeur geeft aan samenwerking en niet aan sturing van bovenaf. Dit sluit aan bij de Friese bestuurscultuur en de koöperaasjegedachte. Anderzijds ontwikkelt de wetgeving in het kader van de Wro en de nieuwe Omgevingswet zich meer in de richting van de zakelijke juridische aanpak en borging. De streekplanevaluatie van 2012 benoemt de wenselijkheid om de provinciale belangen meer specifiek in beeld te brengen zodat borging beter mogelijk is. Wel zijn de in Grutsk benoemde provinciale belangen, de Top 10, de kernkwaliteiten per regio en de bijbehorende richtinggevende adviezen, als procesvereiste verwerkt in de Verordening Romte Fryslân Gemeenten moeten motiveren hoe ze met de provinciale belangen die genoemd staan in Grutsk zijn omgegaan. Pas wanneer blijkt dat de provinciale belangen met samenwerking en procesvereisten onvoldoende worden geborgd, zal de provincie gebruik maken van een meer directe sturing van provinciale belangen via de Verordening Romte Fryslân Uit het bovenstaande blijkt dat gemeenten, organisaties en adviesbureaus de voorkeur geven aan samenwerking en niet aan sturing van bovenaf. Dit past goed in de functie van Grutsk op e Romte. Een belangrijke constatering is dat Grutsk voorziet in kennis en richting, maar dat een gedegen analyse en doorvertaling nodig is om, op locatie, goede invulling te geven aan de adviezen van Grutsk. Het gezamenlijk werken aan een ontwerpopgave of het aangaan van een kwaliteitsgesprek zijn dan ook een veel genoemde middelen om tot de juiste vertaling van de adviezen te komen. Gelet op de Friese bestuurscultuur, de uitkomsten van het communicatie- en inspraaktraject en het schaalniveau van Grutsk, kiezen we niet voor regelgeving, maar voor samenwerken, inspireren, verbinden en stimuleren. Gelet op de sterk afgenomen budgetten zal de doorwerking vooral in het ruimtelijke spoor moeten liggen. Inzet is om in het kader van de planologische samenwerkingsagenda bestuursafspraken met gemeenten te maken over de wijze waarop doorwerking en borging van de provinciale belangen in het gemeentelijke beleid kan plaatsvinden. 10 Grutsk op e Romte!

12 HOOFDSTuK 2Opbouw en Gebruik Hoofdstuk 2 11

13 Opbouw en gebruik van Grutsk Deze thematische structuurvisie Grutsk op e Romte is bedoeld als richtinggevend document bij ruimtelijke ontwikkelingen, te gebruiken door plannenmakers (zoals provincie, gemeenten, het Wetterskip en adviesbureaus. Daarnaast is het een inspirerend en informatief instrument voor niet-beroepsmatig geïnteresseerden in landschap en cultuurhistorisch erf- goed. Grutsk en alle bijbehorende achtergrondinformatie zijn te raadplegen op de site In het Streekplan wordt gepleit voor een ondeelbaar Fryslân met ruimtelijke kwaliteit: Een goede manier om aan ruimtelijke kwaliteit vorm te geven, is door de samenhang van de ondergrond, de netwerken en het nederzettingspatroon als basis te nemen voor ruimtelijke planvorming op de lange termijn... In Grutsk brengt de provincie Fryslân de samenhangen en de landschappelijke en cultuurhistorische structuren in beeld die van provinciaal belang zijn, met de bedoeling om ze als onderlegger en richtinggevend te gebruiken bij toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen. In het ene geval zal de nadruk liggen op ontwikkeling met kansen voor versterking van bestaande waarden en in het andere geval op behoud van een landschappelijke cultuurhistorische structuur. Grutsk op e Romte geeft de belangen van de provincie weer die voortkomen uit de ontwikkelingsgeschiedenis van Fryslân en de wijze waarop dit nu terug te vinden is in haar verschijningsvorm. Onze provincie staat echter niet stil, het heeft nooit stil gestaan en ook in de toekomst zal het landschap zich blijven ontwikkelen en nieuwe cultuurhistorie ontstaan. Verschillende ontwikkelingen, zoals demografische ontwikkelingen, uitbreiding van netwerken, veranderingen in de landbouw en uitbreiding of krimp van dorpen en steden, zorgen er voor dat Fryslân verandert en anders beleefd wordt. Om het landschap ook in de toekomst leesbaar te houden zijn, naast de genoemde structuren in Grutsk op e Romte, ook de dynamiek en de functie van een gebied van groot belang bij ontwikkelingen. De logica van ruimtelijke inrichting en de cultuur van een streek zijn ingrediënten die samen de ruimtelijke kwaliteit bepalen. Opbouw van Grutsk op e Romte Grutsk is opgebouwd uit een overzicht van samenhangende structuren en elementen die voor Fryslȃn van provinciaal belang zijn. Onder structuren en elementen 12 Grutsk op e Romte!

14 van provinciaal belang verstaan wij landschappelijke en cultuurhistorische eenheden die samen een structuur vormen, die voor onze provincie eigen, karakteristiek en bijzonder is en -heel essentieel- representatief voor een historisch-ruimtelijke ontwikkeling. Aan deze structuren en elementen van provinciaal belang zijn richtinggevende adviezen gekoppeld. Hiermee geeft de provincie aan op welke wijze met deze karakteristieke structuren en elementen van provinciaal belang omgegaan moet worden. Grutsk op e Romte is gebaseerd op de bronnen die de provincie reeds hanteert, namelijk: de Cultuurhistorische Kaart (CHK2), de Landschapstypenkaart (Lt-kaart), de FAMKE, de Wordingsgeschiedenis van Fryslân en de kennis van onze interne deskundigen. In Grutsk worden twee schaalniveaus gehanteerd: het provinciale schaalniveau, met structuren die belangrijk zijn voor de provincie als geheel; dit zijn grote, regio overschrijdende eenheden die niet binnen bepaalde regionale en/of gemeentelijke grenzen onder te brengen zijn het deelgebied-schaalniveau, met structuren die met name binnen een bepaald deelgebied representatief en belang zijn; dit zijn structuren op regionale schaal, die gekoppeld zijn aan specifieke gebieden binnen de provincie; voor de deelgebieden. In Grutsk worden twee soorten adviezen gegeven: 1. Advies: hier gaat het om samenhangende structuren en/of elementen die zeldzaam, uniek en/of heel bijzonder voor Fryslân -of zelfs op nationaal niveau- en die zeer kwetsbaar zijn in hun verschijningsvorm. Om die reden dienen zij, bij ruimtelijke ontwikkelingen, in stand gehouden te worden en in hun context gerespecteerd. 2. Advies: hier gaat het om samenhangende structuren en/of elementen die zeldzaam, karakteristiek en/of bijzonder voor Fryslân of zelfs daarbuiten zijn. Deze structuren zijn bij ruimtelijke ontwikkelingen op verschillende wijzen te versterken, te herstellen of te behouden. Hoofdstuk 2 13

15 Ruimtelijke kwaliteit in Fryslân van provinciaal belang Welke samenhangen of onderdelen zijn kenmerkend voor Fryslân? Fietsend, wandelend of rijdend door de provincie zien we kenmerken -die gebiedsoverschrijdend zijn- die een grote rol hebben in de herkenbaarheid van Fryslân en haar ontstaansgeschiedenis visualiseren. In dit hoofdstuk worden 10 kenmerken benoemd, die de top van de gebiedsoverschrijdend landschappelijke en cultuurhistorische structuren van provinciaal belang vertegenwoordigen. Omdat de verschillende componenten van de verschillende structuren uit de top 10 onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, is het mogelijk dat sommige aspecten meerdere malen worden benoemd. Hoofdstuk 3 15 Schema opbouw en gebruik Grutsk op e Romte! Grutsk op e Romte! 2012 Opbouw & gebruik Grutsk op e Romte 3 HOOFDSTUK Top 10: Gebiedsoverschrijdend landschappelijke en cultuurhistorische structuren Stap 1 Top 10, nr 5 Stelsel van dijken... Advies: Dijkensysteem van Fryslân beschermen. Top 10 Stap 2 Deelgebied Westergo Nr. 6 Het systeem van zeedijken... hemdijken... polderdijken... Advies: Voor het dijkensyssteem in het algemeen... kenmerken respecteren... Deelgebieden zoals beloop, hoogte... CHK LT FAMKE De wordingsgeschiedenis van Fryslân in thema s De wordingsge... Stap 3 Analyse op lokaal niveau o.a. met behulp van onderliggende bronnen. Stap 4 Afweging op alle schaalniveau s. Gezamenlijke afweging Bronnen CHK Cultuurhistorische kaart De wordingsgeschiedenis van Fryslân Lt Landschapstypenkaart FAMKE Friese Archeologische Monumentenkaart Extra Mensen Kennis in de hoofden De wordingsgeschiedenis van Fryslân in thema s 14 Grutsk op e Romte!

16 Wanneer u bij een ruimtelijke opgave Grutsk op e Romte gebruikt, volgt u de volgende stappen: Stap 1 U raadpleegt allereerst de Top 10. In hoofdstuk 3 zijn 10 landschappelijke en cultuurhistorische structuren van provinciaal belang beschreven, die de "Top 10 zijn genoemd. Dit zijn structuren die de grenzen van deelgebieden overschrijden en bepalend zijn voor de identiteit van de gehele provincie. Het belang van deze structuren wordt in de linker kolom toegelicht. In de rechter kolom zijn de adviezen en een voorbeeld aangegeven. Dit is het eerste advies waar u rekening mee houdt bij uw ruimtelijke opgave. Vervolgens zoomt u in op het desbetreffende deelgebied. De structuren in de Top 10 werken namelijk door in de deelgebieden, waar zij specifieker zijn gemaakt. Stap 3 U raadpleegt vervolgens het advies/de adviezen per provinciaal belang. Per provinciaal belang zijn één of meerdere adviezen geformuleerd, die ondersteund worden door kaartbeelden, doorsneden en foto s. In deze adviezen leest u hoe met een bepaalde samenhangende structuur omgegaan wordt en welke onderdelen daarin van belang zijn. Het advies is gericht op het leesbaar en herkenbaar houden van bepaalde belangen/kwaliteiten en de geschiedenis van het gebied. Het is de bedoeling dat u het advies interpreteert en vertaalt naar uw opgave middels, bijvoorbeeld, een ontwerp naar de situatie in uw locatie. Dit is het tweede advies waar u rekening mee houdt. Het is noodzakelijk dat u een grondige analyse maakt van de bijzondere eigenschappen en kwaliteiten van die specifieke locatie. Stap 4 U analyseert de eigenschappen van uw locatie en de daarin aanwezige belangen. Per deelgebied is in de inleidende beschrijving de ontwikkelingsgeschiedenis van het deelgebied opgetekend. Hierbij leest u in vet welke landschappelijke en cultuurhistorische structuren en elementen karakteristiek zijn voor dat gebied. Voor meer informatie over deze structuren en elementen raadpleegt u de bronnen, die voor Grutsk op e Romte gebruikt zijn, zoals de Cultuurhistorische Kaart (CHK2), de Landschapstypenkaart (Lt-kaart) en de Friese Archeologische Monumenten Kaart Extra (FAMKE); zie Met deze analyse hebt u de stevige basis bij het maken van ruimtelijke plannen in een bepaald gebied op alle schaalniveaus. Stap 2 U raadpleegt het relevante deelgebied en de daarin aanwezige provinciale belangen. Vanaf hoofdstuk 4 worden de provinciale belangen per deelgebied benoemd. De provincie is ingedeeld in 11 deelgebieden. De 11 gebieden zijn: Westergo, Middelzee en Marne, Oostergo, Lauwersmeergebied, Noordelijke Wouden, Merengebied, IJsselmeergebied, Gaasterlân, Laagveengebied, Zuidelijke Wouden en Waddengebied, inclusief de Waddeneilanden. De beschreven provinciale belangen zijn (indicatief) aangegeven op een kaartuitsnede van het betreffende deelgebied en toegelicht op de daarop volgende pagina s. U vindt de uitleg van een bepaald provinciaal belang in de linker kolom en het advies in de rechter kolom. Er zijn gemiddeld 6 provinciale belangen benoemd per deelgebied. Indeling van Fryslân in deelgebieden Om te komen tot een selectie van structuren van provinciaal belang is elk deelgebied bezocht door specialisten van de provincie Fryslân op het gebied van landschap, cultuurhistorie, stedenbouw, archeologie en aardkunde. Tijdens de veldbezoeken is inzicht ontstaan in de samenhang tussen de verschillende kernkwaliteiten. Deze samenhangen zijn aangegeven in structuren. Vervolgens is uit die structuren een verdere selectie gemaakt op basis van de volgende criteria: leesbaarheid, zeldzaamheid, stapeling, bijzondere overgangen, kwetsbaarheid en typisch Fries. De selectie is vervolgens uitgewerkt, waarbij provincie breed 10 structuren (Top 10) en per deelgebied gemiddeld 6 structuren van provinciaal belang zijn benoemd. Hoofdstuk 2 15

17 16 Grutsk op e Romte!

18 HOOFDSTuK 3Top 10: Gebiedsoverschrijdende landschappelijke en cultuurhistorische structuren van provinciaal belang Welke samenhangen of onderdelen zijn kenmerkend voor Fryslân? Fietsend, wandelend of rijdend door de provincie zien we kenmerken -die gebiedsoverschrijdend zijn- die een grote rol hebben in de herkenbaarheid van Fryslân en haar ontstaansgeschiedenis visualiseren. In dit hoofdstuk worden 10 kenmerken benoemd, die de top van de gebiedsoverschrijdende landschappelijke en cultuurhistorische structuren van provinciaal belang vertegenwoordigen. Omdat de verschillende componenten van de verschillende structuren uit de top 10 onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, is het mogelijk dat sommige aspecten meerdere malen worden benoemd. Hoofdstuk 3 17

19 Structuren op provinciale schaal Advies Voorbeeld 1. Verscheidenheid aan landschapstypen, overgangszones van het een naar het andere landschapstype en contrasten daartussen De ontwikkeling van Fryslân heeft een rijkdom aan verschillende en uitgesproken landschapstypen voortgebracht. Kenmerkend is de ruimtelijke opbouw per landschapstype en de contrasten tussen de verschillende typen, zoals de openheid van de kleilandschappen en het laagveenlandschap in contrast met de dichtbegroeide zandgebieden van de Noordelijke en Zuidelijke Wouden en Gaasterlân. De diversiteit van overgangszones en tussen deze landschapstypen, weergegeven in de verschillende kernkwaliteiten van de landschapstypen, herkenbaar en leesbaar houden. Landschapstypenkaart, Grootschalige openheid en weidsheid of leegte van de open landschapstypen De openheid en weidsheid, de beleving van wind en ruimte zijn misschien wel de meest herkende kenmerken van Fryslân. Toch is de openheid en weidsheid in het kleilandschap anders dan in, bijvoorbeeld, het laagveengebied. Op specifieke plekken wordt de openheid meer als leegte ervaren, zoals bijvoorbeeld op het strand, waar weidsheid en leegte dominant zijn. De weilanden met los verspreide boerderijen en de verscheidenheid aan meren zijn belangrijke componenten van de grootschalige openheid, zoals die ook te beleven is in de gebieden in de klei, de Waddenzee en het IJsselmeer. Naast de beleving van een lage horizon en veel lucht is bij de twee laatst genoemde het grootschalig waterpanorama een grote waarde voor Fryslân. Openheid, weidsheid of leegte van de afzonderlijke landschapstypen behouden en versterken door bijvoorbeeld niet passend groen of bouwwerken te verwijderen of verplaatsen. Leegte op het strand van Terschelling 18 Grutsk op e Romte!

20 Structuren op provinciale schaal Advies Voorbeeld 3. Het totaal aan watersystemen. Van zeer grootschalige tot de zeer fijnmazige watersystemen en van voormalig naar huidige of heropende waterverbindingen Het totaal aan watersystemen, zowel het zoetwater- als het zoutwater-systeem: Het voormalig natuurlijke watersysteem: het zoute overgaand in zoet: een voormalig systeem zichtbaar in zeegaten, prielen, oude slenken en zeearmen, die via een brak systeem overgingen in een afwateringssysteem van de venen. Het huidig watersysteem: nu nog zoute Noordzee, Waddenzee, de waterwegen, in allerlei soorten en vormen, zoals vaarten, dorpsvaarten, opvaarten naar dorpen en boerderijerven, kanalen, grachten, de Friese meren en zo voort. Deze zijn tot de vorige eeuw het transportmiddel geweest en dus, een sterke economische voorwaarde voor het functioneren en zich ontwikkelen van de samenleving, zowel maatschappelijk als economisch. In de loop van de vorige eeuw kende het watersysteem een revival ten behoeve van de Friese watersport. Zo mogelijk weer een functie geven aan waterwegen als onderdeel van een groter geheel. Dit draagt bij aan versterking, behoud en verdere ontwikkeling van de watersystemen als geheel. Beleefbaar houden van watersystemen door het open houden van oevers (geen hoog opgaande beplanting) en door oevers openbaar toegankelijk te maken (waar mogelijk). Wateren in Fryslân, Nijesyl 4. Het Waddensysteem Systeem oud: natuurlijk krachtenspel, overgang van waterbeheer Systeem van nu: invloed van menselijke ingrepen op Waddensysteem, relatie en dialoog natuurcultuur. Barrières en gaten, eilanden als natuurlijke dijken. Het stelsel van geulen, prielen, zandplaten is afhankelijk van het eb- en vloedregime en zal zich autonoom verder ontwikkelen. De typische eilander ruimtelijke eigenschappen als havens, dijken, duinen, dorpen, bebouwing, polders en wegen. Het systeem van de Wadden respecteren zoals het altijd al gefunctioneerd heeft. Zichtbaar houden van het dwarsprofiel van de eilanden, waarbij op relatief korte afstand van elkaar landschapstypen ( Waddenzee, kwelders, polder, dorpen, binnenduinrand, duinen, strand en Noordzee) elkaar afwisselen. Zichtbaar maken en houden van de plekken waar de mens probeerde te sturen en de artefacten (maritiem erfgoed). Toestaan -waar mogelijk- van natuurlijke dynamiek door zee en wind als vormende factor in dit gebied (dynamisch kustbeheer, herstel oude slenkpatronen en toelaten verstuiving). Stelsel van geulen, prielen en zandplaten: bij het meer loslaten van landaanwinning en duinmassieven ten behoeve van natuurlijk beheer zullen de cultuurhistorische structuren en objecten zodanig geïntegreerd moeten worden dat deze (onaangetast of als relict) herkenbaar blijven. Eilander ruimtelijke eigenschappen: zullen als ruimtelijke uitdrukking van de meer bewoonde gebieden van het getijdensysteem in hun typische eigenschappen steeds benadrukt moeten worden. Het bewustzijn van onderdeel van een eiland te zijn en geen vaste wal zal bij elke ingreep benoemd en afgewogen moeten worden. Voorbeeld van een inmiddels binnendijkse voormalige slenk op Terschelling Hoofdstuk 3 19

21 Structuren op provinciale schaal Advies Voorbeeld 5. Stelsel van dijken als onderdeel van en voorwaarde voor het watersysteem en agrarische ontwikkeling van Fryslân Bescherming tegen de zee Bruikbaar landschap Verbinding Harde grensrelatie De dijken (als waterwerk en als complex), zowel de zeedijken als de binnendijken, liggen als snoeren in het landschap. De dijken tekenen letterlijk de continue actie en reactie uit van de menselijke activiteiten op de natuur en van de natuur op de menselijke activiteiten. Voor het dijkensysteem van Fryslân geldt dat dit, ook vanuit cultuurhistorisch en landschappelijk opzicht, beschermd moet worden. Vanzelfsprekendheid mag niet leiden tot veronachtzaming en functieloosheid niet tot verwaarlozing. Hiervoor is het primair nodig dat de dijk behouden blijft en haar functie behoudt en indien dit niet meer mogelijk is, dat de dijk een nieuwe passende functie krijgt. Indien aanpassing van de dijk noodzakelijk is moeten haar kenmerken gerespecteerd worden, zoals: het beloop, de hoogte, het profiel, het gebruikte bouwmateriaal inclusief de interne opbouw (archeologisch archief), de natuurlijke onderdelen, de bekleding en de met de dijk samenhangende elementen (zoals sluizen, coupures, verdedigingswerken). De helderheid van de landschappelijke context van een dijk is van belang voor zijn beleving, dus is het van belang de directe omgeving van de dijk vrij te houden van ontwikkelingen die de dijk vertroebelen. Anderzijds zijn er ook ontwikkelingen denkbaar die de dijk in zijn eigenschappen kunnen versterken (bijvoorbeeld kleinschalige infrastructuur, water, bebouwingsstructuren en bepaalde bebouwingstypen). Vergelijkbare maat en schaal zijn bepalend voor een positieve beleving van dergelijke ontwikkelingen. Penjumer Gouden Halsbân Dijkbiotoop: de zone waar het dijklichaam gelegen is en de direct daaraan gerelateerde structuren: De dijkbiotoop bestaat uit: het beloop van het dijklichaam het profiel (hoogte-breedte-helling) de bekleding het gebruikte constructiemateriaal, inclusief de interne opbouw (archeologisch archief) de met het dijklichaam samenhangende aangelegde (gebouwde) onderdelen (bijvoorbeeld sluizen en coupures) de met de dijk samenhangende natuurlijke (zoals wielen en rietkragen) en aangelegde elementen/structuren (zoals vaarten, sloten, wegen, paden) de (visuele en fysieke) relatie tussen het dijklichaam en het landschap eromheen. 20 Grutsk op e Romte!

22 Structuren op provinciale schaal Advies Voorbeeld 6. Reliëf Het reliëf is de weerslag van de ontstaansgeschiedenis en de bruikbaarheid van de ondergrond. De verschillen binnen het reliëf zijn meestal miniem, waardoor het voortbestaan ervan zeer kwetsbaar is. Onder reliëf wordt verstaan: het totaal aan zowel natuurlijk reliëf als kunstmatig reliëf: De kwelderwallen en de oude slenken, geulen, kreken en prielen, wiens relatie met elkaar tot uiting komt in het microreliëf en in de richting en uitgestrektheid van de verkaveling van het ontgonnen gebied. De kliffen van Gaasterlân en het reliëf die een zichtbare uiting zijn van ingrijpende klimaatveranderingen en een uniek landschapsbeeld vormen in de provincie. Het stelsel van keileem, stuwwallen, dekzandruggen, beekdalen en stuifzandkoppen in het zandgebied. De essen, of gaasten, met hun lichte bolle ligging in het landschap. De terpen, die als puntsgewijze verhogingen (eilanden) in het landschap liggen. De terpen markeren het kleilandschap van Fryslân. Het aanwezige reliëf respecteren en bij nieuwe ontwikkelingen benutten als onderdeel van het ontwerp, gebruik maken van het aardkundige gegeven en uitvlakking vermijden. Het reliëf van de terp en zijn relatie tot het omliggende landschap zichtbaar houden. De beleving van het reliëf in stand houden. Het reliëf ten oosten van Wommels (Hoogtekaart) 7. Verkaveling De verkaveling houdt verband met het reliëf en laat zien hoe de ondergrond invloed had op het in cultuur brengen van een gebied. De verkavelingstructuur heeft in hoofdzaak te maken met: reliëf, eigendomsverhoudingen, indijkingen/inpolderingen en erop en eraan liggende bebouwings- en nederzettingsstructuren. Er is al veel verdwenen aan verkaveling, waardoor een aantal typen verkaveling zeer zeldzaam is geworden. Voor een overzicht van de typen verkaveling zie of raadpleeg de verschillende deelgebieden. Verkaveling bepaalt de sfeer van een gebied en zijn belevingswaarde. Bij nieuwe ontwikkelingen de verkaveling benutten als onderlegger, waarbij vooral richting (of het ontbreken ervan), vorm en verhouding belangrijke onderdelen van de ruimte zijn. Opstrekkende verkaveling ter hoogte van het veenweidegebied bij Spannenburg Hoofdstuk 3 21

23 Structuren op provinciale schaal Advies Voorbeeld 8. Onzichtbare waarden in de ondergrond Alle informatie over het bodemarchief, van de ontstaansgeschiedenis van een gebied en van materiële neerslag van menselijke activiteiten vanaf de steentijd. Het verhaal van Fryslân is voor een groot deel in de bodem te lezen, maar dit vergt specifieke technieken. Het streven is dan ook om het verhaal zoveel mogelijk in de bodem (in situ) te bewaren. De waardevolle terreinen dienen zoveel mogelijk onbebouwd en toegankelijk voor onderzoek te blijven. Wanneer dit niet mogelijk is, dient het aan de hand van archeologisch onderzoek zo goed mogelijk gelezen te worden en boven de grond te worden bewaard (ex situ). Concreet betekent dit dat voor alle plannen de Friese Archeologische Monumentenkaart Extra (FAMKE, zie geraadpleegd dient te worden, om het daar af te lezen advies op te volgen. Steentijd- bronstijd, FAMKE IJzertijd - middeleeuwen, FAMKE 22 Grutsk op e Romte!

24 Structuren op provinciale schaal Advies Voorbeeld 9. Nederzettingen, dorpen en steden in hun omgeving Nederzettingen, dorpen en steden die als silhouet, door hun situering, hun stedenbouwkundige structuur, de karakteristieke bebouwing, het contact met het omliggende landschap en de overgangen naar het landschap, bepalend zijn en betekenis geven aan een gebied (genius loci). Nederzettingen vormen een samenspel van verschillende waarden. Hieronder vallen: Kerken en torens, klokkenstoelen, molens, gemalen en andere waterstaatkundige werken, fabrieken en fabriekspijpen, stadhuizen, herbergen, waaggebouwen, boerderijen binnen de kom, die bepalend zijn als bakens en verankering van de nederzettingen in het landschap en voor de silhouetwerking ervan. De overgangen/randen van een nederzetting in de vorm van waterlopen of groene landschapselementen waardoor zij naadloos overgaan in het landschap. De boerderijen en boerderijerven als groene eilanden in de openheid. De erven tekenen zich dominant af in het open landschap en zijn tegelijkertijd onlosmakelijk met het landschap verbonden. De buitenplaatsen en landgoederen, herkenbaar qua opzet en getuigenis van historische ontwikkeling, niet alleen architectonisch en door hun ruimtelijke relatie met het omliggende landschap (dat kan worden samengevat onder het begrip landgoedbiotoop, zie hiernaast onder voorbeeld), maar ook maatschappelijk en economisch. Buitenplaatsen en landgoederen zijn in verband te brengen met oude bebouwing (stinzen). De verschillende nederzettingstypes, met gemeenschappelijke ontstaansgeschiedenis, -structuur, en verschijningsvorm, waarvan de eigenschappen zijn gekoppeld aan de verschillende landschapstypen, verkavelingen en/of strategische ligging. Versterken van de verschijningsvorm van de karakteristieke stedenbouwkundige structuur en bebouwing in en rond de dorpen en steden in de context van het omliggende landschap. De onderlinge verhouding (maat) en samenhang tussen de (cultuurhistorische) onderdelen die een dorps- of stadssilhouet bepalen (zoals kerken, watertorens, fabrieken en dergelijke) handhaven en versterken. Deze maken gezamenlijk de verankering en herkenbaarheid van de structuur van de nederzetting in het landschap mogelijk. Behouden van de fijnmazige nederzettingsstructuur en de open ruimtes (weilandjes, pleintjes, grasvelden). De zichtlijnendie de relatie aangeven tussen de open plekken in de nederzetting en het omliggende landschap respecteren en zo nodig versterken Bij ruimtelijke ontwikkelingen de kenmerken van de landschapstypen, die in de overgangsgebieden heel kwetsbaar zijn, als uitgangspunt en basis benutten. Deze zorgen voor een stevige verankering van een dorp/stad in het landschap. Bij ruimtelijke ontwikkelingen binnen en bij een boerderijerf, gebruik maken van de richtlijnen van het Advies- en Werkboek van de Nije Pleats ( Respecteren en versterken van de landgoederenbiotoop. Bij ruimtelijke ontwikkelingen binnen een landgoed gebruikmaken van de bestaande landschappelijke en cultuurhistorische structuren en kernkwaliteiten als vertrekpunt en onderlegger voor de nieuwe ontwikkelingen. Terpdorpje Iens in het deelgebied Westergo Genius loci De `geest van de plek` is een begrip dat terug te voeren valt tot de klassieke (Romeinse) cultuur en staat voor de sfeer en de eigenheid van een bepaalde locatie. Deze geest werkt door in het `verhaal van de plek`, een uitdrukking ontleend aan de rijksnota Belvedere. Landgoedbiotoop: het gebied waar het landgoed opstaat en de zone om het landgoed heen. De landgoedbiotoop bestaat uit: vergezichten en zichtlijnen van en naar het landgoed bebouwing op en horend bij het landgoed wegen- en padenstelsel op, naar en van het landgoed open ruimtes en afwisseling van open en (ver)dichte ruimtes laanbeplanting, bomenrijen, bossages, houtwallen en singels tuinstructuren, tuinmuren en -hekken waterpartijen en waterstructuren verkaveling op en grenzend aan het landgoed de (visuele) relatie tussen de landgoedstructuren en elementen en het landschap eromheen. Bij ruimtelijke ontwikkelingen rondom en buiten het landgoed rekening houden met de kenmerken van het landschapstype waar het landgoed zich bevindt en inspelen op de situering van het landgoed in zijn (historische) context. Hoofdstuk 3 23

25 Structuren op provinciale schaal Advies Voorbeeld 10. Structuur van de nederzettingen, dorpen en steden Opbouw van de nederzettingen, dorpen en steden, inclusief de (agrarische) buurten en het boerenerf afzonderlijk. Stedenbouwkundige structuur, dat wil zeggen de samenhang: 1. tussen bebouwing, reliëf en infrastructuur (wegen en waterlopen), 2. tussen bebouwd en onbebouwd (bijv. waardevolle open ruimtes), 3. tussen voor- en achterkanten, 4. tussen object en ensemble, 5. in hierarchie, dat wil zeggen de samenhang tussen hoofd- en nevenstructuren, beeldbepalende en structuurbepalende bebouwingsstructuren. 6. tussen bebouwing en (oorspronkelijke) functie ervan, Relatie / rangschikking bebouwing in een (stedenbouwkundig) ensemble. Versterken van de afleesbaarheid van het ontstaan en de ontwikkeling van de nederzetting, in relatie, oriëntatie, contact of contrast tot het landschap. Versterking tot stand brengen door de intrinsieke onderdelen van de nederzettingsstructuur zoals interne infrastructuur (water, wegen), open ruimten, zichtvelden (van binnen naar buiten en andersom) en de bebouwing zelf te respecteren en als onderlegger te gebruiken in toekomstige ontwikkelingen. De verscheidenheid aan nederzettingstypen in Fryslân die tot uiting komt in: De relatie die nederzettingen hebben met hun omgeving, vaak door open ruimten in het dorp (weilandjes, kaatsvelden) of bij de kerk en de zichtlijnen door stegen, lanen en straten of buurtjes gericht op het water. De structuur van de nederzetting die voor de samenhang zorgt en het verhaal van de oorsprong vertelt (genius loci). De structuur van de nederzetting die gerelateerd is aan de landschapstypen en de verkavelingstypen. De boerderijplaatsen, de bebouwingsvorm van de vroege, in hoofdzaak agrarische samenleving, die de basis is geweest voor de huidige dorpen en steden. De ligging van de boerderijplaatsen is bepaald (zie CHK2) op basis van kaartmateriaal (1718 en 1852) en stemrecht. Zij liggen als afzonderlijke terreinen in het landschap of vormen, aaneengeschakeld, een (mogelijke) nederzetting. De structuur van de nederzettingen, dorpen en steden die is gerelateerd is aan de landschaps- en de verkavelingstypen, herkenbaar aan samenhang in geconcentreerde radiale of rastervormige, lineaire en/of verspreide bebouwingsstructuren. Geen nieuwe bebouwing op de terp/ terprand en ook niet naast de terp indien het zicht en de relatie terp-nederzettingsstructuur-open landschap wordt verstoord of teniet gedaan. De verkavelingsrichting is bepalend en onderlegger bij ruimtelijke ontwikkelingen. Boerderijplaatsen zijn archeologisch waardevolle terreinen, die conform de Monumentenwet worden benaderd. Indien bij de boerderijplaats(en) elementen en structuren aanwezig zijn, die onderdeel maken van het (historische) erf, is historisch/waarderend onderzoek nodig. Kaatsveld, Weidum 24 Grutsk op e Romte!

26 HOOFDSTuK 4 Kleigebied Westergo 25

27 Deelgebied Kleigebied Westergo Aan de westzijde van de voormalige Middelzee ligt het gebied van Westergo, dat uit een zeer oud, grootschalig landschap bestaat, waarin de dorpen en steden zeer essentieel zijn als oriëntatiepunten. Dit gebied bestaat uit een kleigebied van kwelderwallen en kweldervlakten, een gebied met slenken, prielen en oeverwallen -het kleiterpengebied- en een gebied van inpolderingen met droogmakerijen. De smalle, langgerekte kwelderwallen, met daartussen de langwerpige, laaggelegen kweldervlaktes, liggen evenwijdig ten opzichte van elkaar en parallel aan de kust. De bodem van de kwelderwal bestaat uit een kalkrijke zandige zeeklei, terwijl de kweldervlaktes gekenmerkt worden door zware zeeklei. Deze kweldewal is vanaf ± 500 na Chr. tot 1100 na Chr. ontstaan als gevolg van de steeds opschuivende Waddenzee. Aan de oostzijde wordt het gebied begrensd door de kwelderen oeverwallen langs de zeearm van de oude Middelzee, waarover sinds de 10 de eeuw de eerste dijken werden aangelegd. De Middelzee snijdt verder zuidelijk Westergo in, langs Sneek, richting Bolsward. Aan de westzijde wordt Westergo doorgesneden door de Marneslenk (zie Middelzee- en Marnegebied) met de bijbehorende kwelder- en oeverwallen. Hier ligt een complex dijkensysteem, waarvan het Penjumer Gouden Halsbân er een is. Het noordelijke deel van de Halsbân maakt deel uit van het zeepolderdijkensysteem, het zuidelijke deel van het binnenpolderdijkensysteem. Westergo is sinds 650 v. Chr. bewoond. Het was toen een onbedijkt, boomloos gebied waar de vruchtbare grond veel kansen bood, maar waar bewoning alleen mogelijk was wanneer men de erven ophoogde. Tot het moment dat de dijken ook de wintervloed konden tegenhouden (12 de -13 de eeuw), was de terpnederzetting de noodzakelijke en dominante nederzettingsvorm. Sinds de aanleg van de eerste sterke dijken ontwikkelde zich de afzonderlijke (verhoogde) boerderijplaats, verspreid gelegen in het landschap. In de terpentijd concentreerde de bewoning zich in het noorden van Westergo, op de kwelderwallen, die naar het noorden toe steeds jonger worden en van waaruit het landschap regelmatig werd ingericht. De inrichting van de nederzettingen is bloksgewijs en haaks op de wallen. Aan de zuidkant van Westergo is een uitgestrekt kleiterpengebied gelegen, waar vele voormalige kreken, vaarten, oeverwallen en verspreid liggende terpdorpen en het grasland het karakter bepalen. Toen de zee achter de dijken bedwongen was, kwamen meer verspreide bewoning van losse boerderijen en meer lineaire buurtjes en linten van min of meer aaneengesloten bebouwing tot ontwikkeling, langs of naast een dijk, waterloop en/of weg. Van Stavoren (grofweg) diagonaal over Fryslân heen tot aan Rinsumageast in het noorden ligt een overgangsstrook tussen de klei en het laagveen: het zogenaamde klei-op-veengebied. Dit klei-opveengebied kenmerkt zich door de lage ligging, het open landschap met grasland, de klei-op-veen terpen en de klei-op-veen terpdorpen. Veel van de kleinere (veen-) terpen zijn onzichtbaar omdat zij overslibd zijn. De opstrekkende verkaveling, kwam in hoofdzaak tot stand vanaf ca. de 10 de eeuw na Chr., al kan deze hier en daar oudere wortels hebben. De inrichting is loodrecht op de grens klei-op-veen. In het gebied komen plaatselijk radiaire verkavelingen voor met radiale terpnederzettingen en terpdorpen. Daarnaast zijn er specifieke strengen (lange smalle) verkaveling rond kreken. Op de wallen ligt blokverkaveling, met voornamelijk lineaire en blokvormige terpnederzettingen (zonder kerk) en terpdorpen (met kerk). De kwelderwallen zijn veelal in gebruik voor akkerbouw of (glas)tuinbouw terwijl de lagere kweldervlaktes uit grasland bestaan. In het gebied liggen (restanten van) eendenkooien. Het waterwegennet was voor Westergo van groot belang voor de ontwikkeling van de regio. De belangrijke waterverbindingen volgden deels natuurlijke waterlopen. Vroeger was het waterwegennet van opvaarten heel belangrijk. Het vormde veelal de enige ontsluiting voor boerderijen en dorpen: vele dorpen en boerderijen liggen nog steeds aan de oude opvaarten, soms met karakteristieke buurtjes gericht op het water. De goede waterinfrastructuur heeft de toegang van de provincie tot de internationale markt mogelijk gemaakt en vanaf het einde van de 19 de eeuw hebben ook in Westergo de zuivelfabrieken het beeld van het dorp bepaald. De vele waterwegen die het gebied rijk was zijn deels gedempt en door wegen vervangen. Tussen 1949 en1957 heeft kanalisatie plaatsgevonden: Van Harinxmakanaal en Prinses Margrietkanaal. In het zuidelijk deel van het gebied bevindt zich een aantal ingepolderde meren, de droogmakerijen, die als eigenstandige structuren in het landschap liggen. Deze voormalige meren/meertjes worden nu bemalen en zijn vrij rechtlijnig ingericht. De boerderijerven liggen in deze droogmakerijen langs de rechtlijnige planmatige aangelegde wegen. De typen bebouwing zijn een afspiegeling van de soort bedrijvigheid: boerderijen, gardenierswoningen (in het noordelijke akkerbouwgebied) en in de dorpen kleinstedelijke bebouwing: strak aaneengeschakelde lage, langgerekte en smalle bebouwing aan een straat. Een traditionele vorm van huisvesting voor de minder draagkrachtigen waren de éénkamerwoningen in achterafstraten, in stegen en op erven. Dit gebied toont een hoge concentratie kerkgebouwen en, verhoudingsgewijs, ook (restanten van) kloosterterreinen, uithoven, stinswieren, stinzen(terreinen) en staten(terreinen). Een weerslag van de bewogen tijden van handel en industriële ontwikkeling zijn de vele pakhuizen en fabrieksgebouwen. De tracés van de spoorwegen en tramwegen die in het gebied zijn aangelegd, zijn nog herkenbaar en vele dienstwoningen en stations nog aanwezig. In het gebied ligt een aanzienlijk aantal beschermde stads- en dorpsgezichten (Dronryp, Harlingen, Franeker, Weidum, Húns, Poppenwier, Mantgum, Lytsewierrum, Rien, Easterein, Nijland, Bolsward, Heeg, Schraard, Penjum, Achlum, Kimswerd, Cornwerd, Kornwerderzand, Makkum, Piaam, Workum en Hindeloopen), aardkundig waardevolle gebieden ( Kwelderwallen Noordwest-hoek, Marneslenk, Peins/Slappeterp, Vliet/Grauwe Kat, Baarderadeel en Workum/Gaast, zie Verordening Romte Fryslân 2014 en gebieden met bijzondere waarden (zie CHK2). 26 Grutsk op e Romte!

28 Open landschap nabij terp IJsgum Droogmakerij Parregaastermar Vanaf Sexbierumervaart, zicht op de dorpen op de kwelderwal: Sexbierum en Oosterbierum Binnenstad van Bolsward Hoofdstuk 4 27